هاری؛ بیماری مهلک با تاریخچه‌ای به قدمت تمدن بشر

هاری یکی از قدیمی‌ترین بیماری‌هایی است که بشر شناخته و به همین جهت، دارای تاریخچه‌ای مفصل و تأثیر فرهنگی گسترده‌ای است که با وجود پیشرفت علم پزشکی، تن هر انسانی را به لرزه می‌اندازد.

بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی، هاری یک بیماری مشترک بین انسان و حیوان است که به‌ علت ویروسی از خانواده «رابدو ویریده» به وجود می‌آید. هاری به استثنای جنوبگان و شمالگان، بیماری بومی تمامی قاره‌های جهان محسوب می‌شود و بیشترین هاری در قاره‌های آسیا و آفریقا به وقوع می‌پیوندد؛ در این نواحی هاری به‌صورت بالقوه جمعیتی تقریبا ۳ میلیارد نفری را تهدید می‌کند. این بیماری مهلک ازطریق واکسن، ۱۰۰ درصد قابل پیشگیری است؛ ولی سالانه ده‌ها هزار نفر قربانی می‌گیرد.

چند نکته اجمالی در مورد هاری

هاری یک بیماری ویروسی است که تقریبا همیشه بر اثر گزیده شدن به وسیله‌ حیوانات آلوده سرایت پیدا می‌کند.

بیش از ۹۵ درصد از موارد بیماری هاری به وسیله سگ به وجود می‌آید.

کسانی که در نواحی شیوع هاری توسط حیوانی گزیده می‌شوند، باید بلافاصله برای درمان به مراکز پزشکی مراجعه کنند.

برای موفقیت‌آمیز بودن درمان، فرد باید پیش از بروز علائم هاری به درمان دسترسی پیدا کند.

شایع‌ترین علائم هاری شامل مشکلات عصبی و ترس از نور و آب است.

واکسینه کردن حیوانات خانگی می‌تواند کمک زیادی به پیشگیری و کنترل هاری کند.

هاری چیست

هاری یک عفونت ویروسی است که عمدتا ازطریق گاز گرفتن حیوانات آلوده سرایت پیدا می‌کند. ویروس هاری یک ویروس آراِن‌ای از خانواده رابدو ویروس‌ها است. این بیماری بدون اقدامات درمانی زودهنگام، می‌تواند مرگبار باشد.

ویروس هاری می‌تواند به این دو طریق روی بدن اثر بگذارد:

مستقیما وارد دستگاه عصبی پیرامونی شود و به مغز برسد.

با وجود مصونیت از دستگاه ایمنی وارد بافت‌های عضلانی شود و در آنجا تکثیر پیدا کند.

 این ویروس ازطریق ﺍﺗﺼﺎﻝ‌های ﻋﺼﺐ-ﻋﻀﻠﻪ وارد دستگاه عصبی می‌شود. هنگامی که ویروس وارد دستگاه عصبی شود، موجب التهاب حاد مغز می‌شودهکه پیامد آن، کما و نهایتا مرگ خواهد بود.

انتقال

هاری بیشتر در کشورهای آفریقایی و آسیای شرقی ملاحظه می‌شود که در آن سگ‌های ولگرد زیادی بدون واکسینه شدن به حال خود رها شده‌اند. راه انتقال بیماری هاری ازطریق بزاق است. در صورتی که فرد توسط حیوان آلودگی گاز گرفته شود یا اینکه بزاق حیوان آلوده وارد زخمِ باز یا ازطریق غشای مخاطی مانند چشم و دهان وارد بدن شود، فرد به بیماری هاری ابتلا پیدا می‌کند. بااین‌حال، ویروس هاری ازطریق پوست امکان انتقال ندارد. تقریبا تمام پستانداران می‌توانند ناقل بیماری هاری باشند؛ ولی پستانداران کوچک خصوصا جوندگان به‌ندرت به هاری آلوده یا موجب سرایت آن می‌شوند. به همین ترتیب، انتقال هاری از خرگوش نیز بعید است.

علائم

دوره بیماری هاری به پنج مرحله تقسیم می‌شود:

دوره نهفتگی (کمون)

مرحله پیش از حمله (پرودروم)

دوره حاد عصبی

کما

مرگ

دوره نهفتگی

نهفتگی به دوره‌ی پیش از بروز علائم گفته می‌شود. این دوره معمولا بین ۳ تا ۱۲ هفته طول می‌کشد؛ ولی در مواردی ممکن است کمتر از ۵ روز یا حتی بیش از ۱ سال طول بکشد. هرچه محل گاز گرفتن به مغز نزدیک‌تر باشد، اثرات بیماری زودتر ظاهر می‌شود. تقریبا در تمام مواردی که علائم هاری ظهور پیدا می‌کنند، فرد جان خود را دست می‌دهد. بنابراین، هر کسی که مشکوک به تماس با بیماری هاری باشد یا توسط حیوانی گاز گرفته شود، باید در همان ابتدا و پیش از اینکه هرگونه‌ علائمی آشکار شود به پزشک مراجعه کند.

مرحله پیش از حمله

در طی مرحله پیش از حمله، ممکن است فرد دچار سرفه و تب شود.

علائم اولیه‌ هاری شبیه به آنفولانزا هستند:

تب ۳۸ درجه‌ای یا بالاتر

سردرد

حالت اضطراب

احساس ضعف شدید یا بی‌حالی مضاعف

گلودرد و سرفه

حالت تهوع و استفراغ

این دوره‌ می‌تواند بین ۲ تا ۱۰ روز طول بکشد و علائم به‌تدریج بدتر می‌شوند.

دوره حاد عصبی

در این مرحله علائم عصبی بروز پیدا می‌کند:

احساس گیجی و پرخاشگری

فلج جزئی همچون تکان غیر ارادی عضلات و سفتی عضلات گردن

تشنج

نفس نفس زدن یا دشواری در تنفس

زیاد شدن بزاق احتمالا همراه‌ با کف دهان

ترس از آب (آب‌هراسی) ناشی از دشواری در بلع

توهم، هذیان، کابوس و بی‌خوابی

پریاپیسم (نعوظ بی‌اختیار و طولانی‌مدت) در مردان

فوتوفوبی (نورهراسی)

در اواخر این مرحله، تنفس فرد سریع و منقطع می‌شود.

کما و مرگ

نهایتا فرد وارد کما می‌شود و در صورتی که به دستگاه تنفس مصنوعی متصل نشود، جان خود را از دست می‌دهد. به‌ندرت کسی در این مرحله از هاری جان سالم به در می‌برد.

چرا بیماری هاری موجب آب‌هراسی می‌شود

آب‌هراسی یکی از بارزترین علائم هاری است؛‌ به همین جهت حتی در گذشته به آن «آب‌هراسی» نیز گفته می‌شد. وقتی فرد سعی در بلع دارد، گرفتگی‌های حادی در گلو به وجود می‌آید که باعث می‌شود عمل قورت دادن آب بسیار دردناک شود. به همین جهت فرد حتی با فکر کردن به آب دچار ترس بیمارگونه‌ یا همان هراس (فوبیا) می‌شود. ترشح زیاد براق به دلیل اثری است که ویروس هاری روی دستگاه عصبی می‌گذارد.

تشخیص

معمولا در زمان گزیدگی برای اینکه بدانیم حیوان ناقل هاری بوده یا موجب سرایت عفونت شده است، روش قطعی وجود ندارد. در آزمایش ممکن است آنتی‌بادی (پروتئین‌هایی که در واکنش به عفونت تولید می‌شوند) تشخیص داده شوند؛ ولی ممکن است آنتی‌بادی‌ها تا مراحل پایانی بیماری تشخیص داده نشوند. ویروس ممکن است از بزاق یا ازطریق نمونه‌برداری از پوست (بایوپسی) جداسازی شود. بااین‌حال، تا زمان تأیید تشخیص ممکن است برای هرگونه اقدام درمانی موثری دیر شده باشد. به همین دلیل در موارد مشکوک به هاری، بدون تشخیص باید یک دوره درمانی را طی کرد. درواقع باید هر مورد گزیدگی را به مثابه هاری تلقی کرد.

درمان

در صورتی که حیوان مشکوک به هاری فرد را گزید یا روی پوست را خراشید یا زخم را لیس زد، باید بلافاصله ناحیه‌ی مد نظر را به مدت ۱۵ دقیقه با آب و صابون، ضد عفونی‌کننده‌های پوستی (ید پوویدون) و مواد پاک‌کننده دیگر بشویید. این کار باعث می‌شود تعداد ذارت ویروس به حداقل برسد. پس از آن باید بلافاصله به فوریت‌های پزشکی مراجعه کنید. تزریق واکسن هاری پس از مواجه با عامل بیماری و پیش از ظهور هرگونه علائمی می‌تواند مانع از پیشرفت بیماری شود و معمولا مفید است.

در کشورهای فقیر و توسعه‌نیافته سگ‌های ولگرد بیشترین نقش را در سرایت هاری دارنددر کشورهای فقیر و توسعه‌نیافته سگ‌های ولگرد بیشترین نقش را در سرایت هاری دارند.

افراد معدودی با وجود ظهور علائم بیماری زنده می‌مانند؛ ولی اکثر موارد بروز علائم با مرگ بیمار همراه است. فردی که دارای علائم است باید تا حد ممکن در وضعیت مناسبی باشد و ممکن است برای تنفس نیاز به دستگاه‌های تنفس مصنوعی داشته باشد.

عوامل خطر

عواملی که می‌توانند خطر هاری را افزایش دهند:

مسافرت یا زندگی در کشورهای درحال‌توسعه و پرخطر از جمله کشورهای آفریقا و آسیای جنوب شرقی که هاری در آن‌ها رایج است.

انجام فعالیت‌هایی که امکان مواجهه با حیوانات وحشی در آن زیاد است؛ مانند اکتشاف در غارهایی که خفاش در آن زندگی می‌کند یا اردو زدن در طبیعت یا کار کردن در آزمایشگاه‌ با حیوانات.

پیشگیری

در برخی نواحی که هاری شیوع پیدا کرده، برای جلوگیری از سرایت، واکسیناسیون الزامی است. هاری بیماری بسیار جدی و کُشنده‌ای است؛ بااین‌حال بسیاری از کشورها با اقدامات درمانی و پیشگیرانه عملا موجب ریشه‌کنی این بیماری شده‌اند. 

این اقدامات عبارت‌اند از:

واکسیناسیون منظم ضد هاری برای تمامی حیوانات خانگی و دام‌ها

ممنوعیت یا محدودیت واردات حیوانات از برخی کشورها

واکسیناسیون انسان در برخی نواحی

آموزش و آگاه‌سازی

به‌عنوان مثال در روستاهای کانادا و ایالات متحده، برخی نهادهای بهداشتی طعمه‌های حاوی واکسن خوراکی هاری را با کار گذشتن در زیستگاه‌های طبیعی به خورد راکون‌ها دادند. در سوئیس مقامات بهداشتی با کار گذاشتن واکسن ضد هاری در سر مرغ در کوه‌های آلپ، روباه‌های منطقه را در مقابل هاری ایمن کردند.

اقدامات احتیاطی

برای کم کردن احتمال ابتلا به هاری می‌توان برخی اقدامات احتیاطی را انجام داد:

واکسیناسیون حیوانات خانگی و دام‌ها: صاحبان حیوانات خانگی و دامداران و مزرعه‌داران باید اقدام به واکسیناسیون حیوانات خانگی از جمله گربه، سگ سایر حیوانات اهلی کنند و آن را ادامه دهند.

محافظت از حیوانات خانگی: برخی از حیوانات خانگی امکان واکسینه شدن ندارند؛ بنابراین توصیه می‌شود تا حد امکان حیوان را در خانه یا قفس نگه‌داری کنید تا از تماس با حیوانات وحشی پیشگیری شود.

مشاهده سگ‌ها و سایر حیوانات ولگرد را به مقامات محلی گزارش دهید: در صورت مشاهده پرسه‌زنی حیوانات با مراکز محلی کنترل حیوانات یا سایر مجریان قانون محلی همچون گروه‌های فعال حمایت از حیوانات یا امداد حیوانات تماس بگیرید.

به حیوانات وحشی نزدیک نشوید: تا حد امکان سعی کنید در صورت مواجهه با حیوانات وحشی احتیاط کنید و به آن‌ها نزدیک نشوید.

مراقب خفاش‌ها باشید: خفاش‌ها ناقل بسیاری از بیماری‌ها هستند و بیماری کرونا گواهی بر این مدعا است. مراقب لانه‌گزینی خفاش‌ها در زیرزمین‌ها، اتاق‌های زیرشیروانی یا انبارها و سایر نواحی تاریکِ و کم‌رفت‌وآمد محل زندگی خود باشید. در صورت مشاهده خفاش بهتر است به مراکز محلی کنترل حیوانات مراجعه کنید.

واکسیناسیون سگ‌های صاحب‌دار و ولگرد علمی‌ترین راه برای کنترل بیماری هاری استواکسیناسیون سگ‌های صاحب‌دار و ولگرد علمی‌ترین راه برای کنترل بیماری هاری است.

پس از مواجه با حیوانات وحشی درمان‌های پیشگیرانه را دنبال کنید: پس از اینکه با حیوان وحشی مواجه شدید، حتی اگر علائم گزش یا سایر نشانه‌های ظاهری را نداشتید، باز هم بهتر است بلافاصله به نزدیک‌ترین درمانگاه یا فوریت‌های پزشکی مراجعه کنید.

به گفته سازمان بهداشت جهانی، هاری یک بیماری ۱۰۰ درصد قابل پیشگیری با واکسن است. این سازمان تأکید دارد که باید دست کم ۷۰ درصد سگ‌های یک منطقه را واکسینه کرد تا چرخه‌ی انتقال بیماری به‌صورت کامل شکسته شود. شیوع هاری در کشورهای مختلف بسیار متفاوت است؛ ولی در کشورهایی که سگ‌ وحشی وجود ندارد، میزان شیوع نیز به ‌شکل قابل ‌توجهی پایین است. هاری در ۱۵۰ کشور دنیا و در تمام قاره‌ها به استثنای جنوبگان و شمالگان وجود دارد. جزایری مانند نیوزیلند، استرالیا، موریس و سیشل به جهت دورافتادگی و انزوای طبیعی مصون مانده‌اند.